Türk Kılavuz Kaptanlar Derneği’nin girişimiyle bu yıl 1-5 Haziran tarihleri Kılavuz Kaptanlar Haftası olarak kutlanıyor. Biz de bu vesileyle dünyanın en eski ve en hayatî mesleklerinden biri olan kılavuz kaptanlığının tarihine ve önemine yakından bakmak istedik.
Gemileri limanlar, boğazlar veya nehir ağızları gibi tehlikeli veya dar sularda yönlendiren denizcilere kılavuz kaptan deniyor. Kılavuz kaptanlar, kılavuzluk yaptıkları suların derinlikleri, akımları ve tüm tehlikeleri hakkındaki bilgilerini kullanarak gemilerin limanlara güvenli bir şekilde yanaşmasını veya dar boğazlardan güvenli bir biçimde geçmesini sağlıyor.
Kılavuz kaptanlarının tarihi Antin Yunan ve Roma dönemlerine kadar gidiyor. O zamanlar gemi kaptanları, çok iyi bilmedikleri limanlara yanaşacakları zaman yerel kaptanlardan birinin uzmanlığından faydalanırlardı. İlk başlarda balıkçı tekneleriyle gemiye ulaşan bu kaptanlar için daha sonra özel tekneler yapıldı. Tekneleri gibi kılavuz kaptanlarının meslekleri de zaman içinde spesifik bir hale geldi. Kılavuzluk hizmeti alan gemilere sigorta sunulmasıyla kılavuz kaptanlarında lisans aranmaya başlaması, kaptanlarla ve kılavuz faaliyetleriyle ilgili resmî düzenlemeleri beraberinde getirdi ve böylece günümüzdeki haliyle kılavuz kaptanlığı mesleği doğmuş oldu. Başlarda kılavuz kaptanlarına Avrupa’da lodesman adı veriliyordu. Almanca kökenli bu kelime, eski bir pusula tipini anlatıyordu.
Kılavuz kaptanlığı en başından beri riskli bir meslekti. Ortaçağ Avrupası’nda kılavuz kaptanlık yapmanız için kellenizi ortaya koymanız gerekiyordu, zira dönemin deniz hukukuna göre bir gemiyi güvenli bir şekilde limana yanaştıramayan ve oluşan zararı karşılayamayan kılavuz kaptanlarının başları vurulabiliyordu. Neyse ki kaptanlar her zaman işlerinde o kadar iyi denizcilerdi ki tarihte kaza yaptığı için başı vurulan bir kılavuz kaptana rastlamıyoruz.
Teknolojiyle birlikte navigasyon ekipmanları gelişse de kılavuz kaptanlara olan ihtiyaç hiç azalmadı. Aksine, aynı teknolojik gelişmeler çok büyük gemiler inşa etmemizi sağladı ve böylesi büyük gemileri limanlara yanaştırmak ya da boğazlardan geçirmek için o suları bilen kılavuz kaptanlara duyulan ihtiyaç daha da artmış oldu. Dahası sektördeki rekabet nedeniyle gemiler çok zorlu hava ve deniz koşullarında dahi seferlere çıkmaya başladıkça, bu koşullarda onları limanlara yanaştırabilmek ya da boğazlardan geçirebilmek daha da büyük bir uzmanlık gerektirir oldu.
Türkiye’de kılavuz kaptanlığın tarihi
İstanbul Boğazı tarih boyunca çok önemli bir su yolu olageldi. Hatta tarihteki ilk kılavuz kaptanlık hizmetinin burada verildiği sanılıyor. Zira bir liman kenti olan Truva’da boğazlardan geçmek isteyen gemilere kılavuz kaptanlı hizmeti sunuluyordu ve efsaneye göre Truva Savaşları’ndan hemen önce Kral Pelias’ın yeğeni Jason, gemisi Argo ile buradan geçerken bir kılavuz kaptandan faydalandı.
Coğrafyamızda modern anlamda kılavuz hizmetinin verilmesi ise ancak Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra mümkün oldu. 1990’lı yıllara kadar da bu hizmetler sadece devlet tarafından verildi. 1990’ların ikinci yarısından itibarense özelleştirme rüzgârından bu sektör de nasibini aldı ve yeni açılan özel limanların kılavuz kaptanlık hizmetini özel şirketler eliyle verilmesini sağlayan yasal düzenlemeler yapıldı.
Günümüzde de bu hizmetler hibrid bir şekilde veriliyor. Yani hem kamuya hem de özel sektöre ait firmalar kılavuz kaptanlık hizmeti sunabiliyor. Türk boğazlarının yanı sıra İzmir ve İstanbul limanlarında kılavuzluk hizmeti devlet eliyle sunulurken, tüm diğer bölgelerde özel sektör görev yapıyor.
Kılavuz kaptanlar ‘kahraman’ sıfatını neden hak ediyor?
Kılavuz kaptanlar tehlikeli liman ve boğazlarda yaşanabilecek felaketleri önlüyorlar ve ne yazık ki bu görev için zaman zaman hayatlarını kaybediyorlar. Yaptıkları işin önemi ve barındırdığı risk de onları birer kahraman haline getiriyor.
Kılavuz kaptanlık mesleğinin en riskli noktası “şeytan çarmıhı” ve “pilot çarmıhı” da denilen ip merdivenle gemiye tırmanılan an. Bir kılavuz kaptan, bir gemi tarafından hizmetine başvurulduğunda kılavuzluk istasyonundan ayrılıp kılavuz teknesiyle gemiye yanaşıyor. Bu sırada ahşap basamakları olan devasa bir ip merdiven vasıtasıyla gemiye tırmanıyor.
Kılavuz merdiveninin basamak sayısı, basamakların arasındaki mesafe ve merdivenin maksimum uzunluğu gibi standartlar Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) tarafından belirlenmiş durumda. Fakat bu standartlara uyulmadığı durumlarda kazalar yaşanabiliyor. Kimi zaman kaptan tırmanırken ip kopabiliyor. Ne yazık ki her sene birkaç kılavuz kaptan bu tip kazalar nedeniyle hayatını kaybediyor.
Kılavuz kaptanlar merdivenle güverteye çıktıktan sonra kaptan köşküne geçiyor ve geminin kaptanıyla bilgi alışverişi yapıyor. Bu noktada paylaşılacak bilgilerin içeriği ve formatı yine IMO tarafından belirlenmiş durumda. Daha sonra sorumluluk gemi kaptanında olmak üzere, kılavuz kaptan geminin boğazdan güvenle geçişini ya da limana güvenli bir şekilde yanaşmasını sağlıyor ve ardından gemiden ayrılıyor.
Dünyanın birçok büyük limanında belirli büyüklükteki gemiler için kılavuz kaptanlık hizmeti zorunlu. Ne var ki bu durum her liman ya da boğaz için geçerli değil. Örneğin Montreux Boğazlar Sözleşmesi, barış zamanı sivil gemilerin İstanbul ve Çanakkale Boğazlarından serbest bir şekilde geçişini garanti altına alıyor ancak kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) hizmetlerinin isteğe bağlı olduğunu belirtiyor.
Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü’nün açıklamasına göre 2019 yılında Boğazlardan geçen 41 bin geminin 26 bini, yani %64’ü kılavuz kaptan aldı. Yaşanan kazaların çoğunluğu ise kılavuz kaptan almayan gemilerde meydana geldi. Bu yüzden Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü bu hizmetin alınmasını “kuvvetle tavsiye” ediyor.
Standartlara uyulmaması nedeniyle kılavuz kaptanların hayatını tehlikeye atan teknik sorunların dışında, firmalarından kaynaklı sorunlar ve özel sektörde sertleşen rekabet şartları gibi yönetimsel sorunlar da kılavuz kaptanları işlerini yaparken binbir zorlukla baş etmek durumunda bırakıyor.
Zeymarine Gemi Acentalığı ve Hizmetleri olarak bizler de kılavuz kaptanlarımıza denizcilik sektörüne yaptıkları kahramanca katkılar için şükranlarımızı sunuyor ve Kılavuz Kaptanlar Haftası‘nın kutlu olmasını diliyoruz.
